Op 28 november gaf Trees van Montfoort een lezing over groene theologie. De titel was ‘Groene theologie, een nieuw christelijk geluid over duurzaamheid’. Deze lezing werd georganiseerd door de Pepergasthuisgemeenschap en de Protestantse gemeente Groningen-Zuid. Kerk in Stad volgde de lezing om in dit artikel het verhaal van Trees te schetsen.

Nick Everts

Trees van Montfoort

Trees is theoloog, onderzoeker, predikant en lid van de werkgroep Theologie, Kerk en Duurzaamheid. In maart 2019 kwam haar boek Groene Theologie uit. Dit boek werd uitgeroepen tot het beste theologische boek van 2019. Na de publicatie van dat boek staat Trees niet stil. Ze houdt lezingen overal in het land. Zo ook in Groningen. Aanvankelijk stond de lezing gepland in april. Door omstandigheden is het verschoven naar 28 november.

Stellingname kerk en groene theologie

De lezing begint met de constatering dat ten tijde van het schrijven van het boek kerken wel praktisch bezig waren met het thema duurzaamheid, maar dat reflectie op deze thematiek ontbrak. Inmiddels lijkt daar verandering in te komen. Het doordenken van groene theologie is essentieel, omdat het raakt aan fundamentele uitgangspunten van de theologie. Zelf zegt Trees hierover: “Wil theologie relevant zijn, dan moet zij zich ook bezighouden met het klimaat”. Waarom dit zo is en welke richting zij daarvoor ziet, volgt uit een vierdelig programma: ecologische crisis, haar relatie tot theologie, de bijbel en enkele ecofeministische theologen.

Ecologische crisis

De ecologische crisis valt niet meer te ontkennen en het gaat hierbij om meer dan het klimaat. Het gaat ook over vervuiling en over de achteruitgang van de biodiversiteit.

Uit een rapport van het WNF in 2020 blijkt dat in de afgelopen 46 jaren het aantal dieren op aarde met 68% is afgenomen. Trees geeft aan dat er een connectie is tussen de afname van biodiversiteit en de uitbraak van corona. De mens neemt steeds meer ruimte in ten opzichte van (wilde) dieren, waardoor in de overgebleven, slinkende gebieden er steeds meer contact is tussen dieren onderling en tussen dieren en mensen. Uit onderzoek van de VN blijkt dat ziektes steeds vaker overspringen tussen wilde dieren, gedomesticeerde dieren en mensen.

Ontbossing en vervuiling lijken soms vooral op te treden in ‘derdewereldlanden’. Echter, het zijn veelal grondstoffen voor westerse producten en het afval van het Westen die daar voor problemen zorgen. Als we eerlijk kijken naar de wereldwijde ecologische crisis, dan zien we dat niet alle mensen er evenveel schuld aan hebben of last van hebben. Met name de groeiende consumptie van ‘rijke’ mensen is hier debet aan. De economie die we zo belangrijk vinden houdt geen rekening met de draagkracht van de aarde. Dat is meer dan een ongelukkige bijzaak. De economie is een onderdeel van onze samenleving en de samenleving is onderdeel van de aarde. Plaatsen we de economie boven alles, dan ontkomen we nog steeds niet aan het feit dat het uitbuiten van de aarde uiteindelijk ook de economie vernietigt.

Link met theologie?

Ecologie raakt aan hoe we ons verhouden tot onze wereld, onze omgeving. Dat is ook het terrein van theologie en spiritualiteit. Het westerse christendom neemt wel een bijzondere plaats in tussen andere religieuze tradities: ze kent een grote focus op de mens (antropocentrisch gericht). In de ontwikkeling naar moderniteit in Europa ontstond een steeds groter onderscheid tussen mens en natuur. In de wetenschappen kwam er een scheiding tussen de natuurwetenschappen enerzijds (‘niet-mensen’) en de sociale- en geesteswetenschappen (‘mensen’) anderzijds.

De theologie, als onderdeel van de geesteswetenschappen, focust zich primair op mensen en hun verhouding tot God. De verhouding tot deze wereld, de omgeving waar we onderdeel van zijn, wordt daardoor een blinde vlek. Er zijn uiteraard wel uitzonderingen. Denk bijvoorbeeld aan het conciliair proces rond vrede, gerechtigheid en heelheid van de schepping in de jaren tachtig, de GroeneKerken-beweging of de laatste pauselijke encycliek ‘Laudato Si’’ met een appel voor ecologische bekering. Het kan dus wel, maar daarvoor moet je wel voorbij die blinde vlek kijken.

Bijbel

Als je niet uitgaat van een scheiding tussen mens en natuur en dan de Bijbel opnieuw leest, dan zal het je verrassen hoeveel ruimte de wereld rond of naast de mensen krijgt. Je kijkt dan ook anders naar een aantal dominante beelden uit de theologie – die niet noodzakelijk zo terug te vinden zijn in de Bijbel. Neem bijvoorbeeld de term ‘rentmeesterschap’ als verwijzing naar de verantwoordelijkheid van mensen ten opzichte van de aarde. Met deze economische term loop lijkt je te insinueren dat iets in jouw bezit is en het wat moet opleveren. In de Bijbel wordt de term nooit gebruikt om de relatie tussen mens en schepping te beschrijven. Als je de scheppingsverhalen leest, lijkt het beter om te spreken over ‘zorg voor de schepping’.

Het is namelijk een hardnekkig misverstand dat de mens de kroon op de schepping is. De kroon op de schepping is de zevende dag: de rustdag. Mens, dier en land mogen rusten en genieten, net als God. Mensen dragen zorg voor heel de schepping, omdat ze geschapen zijn naar het beeld van God. Liefdevol en met zorg aanwezig. De passages ‘mensen moeten heersen over de aarde’ en ‘de mens moet het land bewerken en bewaken’ worden veelal uit dit grotere verband getrokken. Deels komt dat ook door de vertaling. Het Hebreeuws duidt eerder op een verantwoordelijkheid om te bedienen en te onderhouden.

Het idee dat God een relatie aangaat met heel de wereld komt ook tot uitdrukking in het verhaal van Noach en de ark. Centraal staat in dit verhaal dat God zijn verbond met de wereld (mens, dier en land) bekrachtigt. De interpretatie dat het alleen over de redding van de mensheid gaat, komt voort uit de blinde vlek. Zo zijn er verschillende plekken aan te wijzen in de Bijbel die opmerkelijk veel aandacht geven aan de relatie van God met heel de wereld. Alles wat leeft, zingt lof voor de Eeuwige. Een fundamenteel inclusief uitgangspunt.

Ecofeminisme

Om dit uitgangspunt verder te doordenken, gaat Trees te rade bij enkele ecofeministen uit verschillende delen van de wereld en verschillende christelijke tradities. Ecologische en feministische theologie komt vaak samen doordat juist (kans)arme of kwetsbare vrouwen meer slachtoffer worden van de ecologische crisis. Landonteigening en vluchten voor natuurgeweld raakt met name vrouwen. Vanuit deze achtergrond komt Trees op het spoor van kernwoorden als ‘verbondenheid’ en ‘verwantschap’ en ‘verantwoordelijkheid’. Wil theologie relevant zijn, dan zou zij zich vanuit een besef van verbondenheid, verwantschap en verantwoordelijkheid moeten inzetten voor het klimaat.

Groen Geloven Groningen

**

Sinds kort is er in Groningen een oecumenische denktank over kerk en klimaat: Groen Geloven Groningen. Mensen uit verschillende geloofsgemeenschappen in de stad komen bijeen om na te denken over wat kerken kunnen doen rond de klimaatproblematiek – en wat de theologie kan leren van deze kwestie. De groep is opgericht vanwege de Klimaatadaptatieweek van de Gemeente Groningen in januari 2021, maar blijft ook daarna actief. Om alle activiteiten van Groningse kerken rond geloof en klimaat te verzamelen en onder de aandacht te brengen, heeft de denktank een website gemaakt. Meer lezen of een activiteit aanmelden? Kijk op www.groengelovengroningen.nl