Een jaarlijkse traditie is het aan het worden: op of rond Hervormingsdag (31 oktober) organiseert de Protestantse Kerk Nederland een lezing, met een meer of minder bekende spreker, en een panel dat vragen stelt, aanvult en becommentarieert. De protestantse lezing, kortweg. Dit jaar werd deze gehouden door sterrenkundige Heino Falcke.

Een gelovige wetenschapper – zo typeer ik hem nu maar even, maar dat is te kort door de bocht. In mijn conclusie kom ik daarop terug. Zijn lezing ging, in het kader van het jaarthema van platform Petrus ‘Van U is de toekomst’, over Gods schepping en menselijke verantwoordelijkheid, en raakte daarbij ook aan een belangrijk onderwerp als duurzaamheid.

Over Heino Falcke
Heino Falcke is hoogleraar astrodeeltjesfysica en radioastronomie aan de universiteit van Nijmegen. Hij maakte als eerste ter wereld een foto van het zwarte gat. Daarnaast gaat hij regelmatig voor als lekenpredikant in zijn protestantse gemeente in Frechen (Duitsland). In een aflevering van het tv-programma ‘Petrus in het land’ (11 september 2021) is een portret van Heino Falcke te zien.

Mijn uitgangspositie
Van nature ben ik een doemdenker. Iemand die geneigd is te denken dat alles mislukt, dat menselijk handelen ons alleen maar verder in de puree helpt, dat de wereld aan zichzelf ten onder gaat. Aan de andere kant verslond ik vroeger in mijn jeugd werkelijk alles wat met astronomie te maken had: uit de bibliotheek heb ik wel zowat alle boeken gehaald die over maan en planeten, zonnestelsels en heelal gingen – ik was geïnteresseerd en geïntrigeerd, nieuwsgierig en leergierig. Als jongetje keek ik ’s avonds naar de sterrenbeelden. Jammer dat ik een echte alfa bleek: studie in die richting zat er niet in. Maar nog steeds kijk ik gretig naar wetenschapsprogramma’s als Atlas op NPO 2. Vanuit die twee hoedanigheden heb ik naar deze lezing gekeken en geluisterd.

De lezing: heeft die mij veranderd?
Ik begin altijd met enige reserve aan zo’n lezing, bang ook om in de maalstroom van positivo’s meegezogen en vermalen te worden. Maar ik werd meegenomen in Heino Falckes verhaal, niet in het minst door enkele prachtige zinnen door heel zijn betoog, die bleven haken. Hij begon met het scheppingsverhaal: Dat er leegte was, zeker, maar dat Gods geest over die leegte zweefde; er was leegte, maar er was dus wel gezag – met die blik had ik nog niet eerder naar het verhaal gekeken.

Daar doorheen weeft Falcke kundig de wetenschappelijke draden over het ontstaan van materie en leven: waterstof die zich verzamelt door de kleinste kracht die we kennen, zwaartekracht: een enkel deeltje stelt niks voor, maar als vele deeltjes samentrekken, kan ook de zwakste kracht wereldeilanden vormen. Onthoud die zin, zou ik zeggen, als we bij de mensen komen met hun futiele pogingen iets van de wereld te maken. Een volgende zin die me raakte was: “en toen ging het wonder zijn natuurlijke gang”. We kunnen alle natuurwetenschappen loslaten op het ontstaan van de wereld – en dat doet Falcke in zijn beroep óók – maar in de kiem is er het wonder. Zonder wonder geen aarde, geen leven, geen wetenschap ook. Voor mij betekent dat dat ik voor mijzelf de positie van geloof en wetenschap ten opzichte van elkaar moet herzien: geloof is niet net buiten de rand van onze kennis (om het plat te zeggen: als we meer kennis opdoen hoeven we minder te geloven), het is de oorsprong ervan. Een uitdijend heelal kan God niet wegduwen, om het nog eens anders te zeggen…

Weg met het doemdenken
Ook Falcke wéét vanuit de wetenschap dat de aarde en ons zonnestelsel ooit zullen vergaan; maar wij zijn nergens gevraagd om aan onze Apocalyps te werken. Die gedachtegang ontroerde me. En ook de gedachte, dat wij weliswaar op het heelal bezien een onooglijk stofje zijn, maar dat de mensheid ten opzichte van de aarde machtig en heersend is, ook om dingen ten goede te veranderen. Ik begrijp uit zijn woorden dat het kán: we hebben de meest geavanceerde technologieën – blijkbaar is er niet een gebrek aan kennis in onze maatschappij, maar een gebrek aan hoop.

Dat is de kern van zijn betoog. Wetenschappers die gevangen zitten in hun onheilsmodellen, jeugd die geloof in de toekomst verliest door de traagheid van ontwikkelingen, jongeren die geen kinderen op deze wereld willen zetten… Hoop verloren, al verloren. Ik ben geroepen in deze lezing om dat defaitisme te doorbreken. Daaraan koppelt Falcke ook het maatschappelijk chagrijn dat hij om zich heen ziet: mensen die vooral ‘tegen’ zijn, de nare manier waarop wij met elkaar omgaan. In Godsnaam, zegt hij: werk weer samen, ook in de kerken. “Is de versplintering in onze maatschappij […], waar iedereen zo trots op is als teken van vrijheid en emancipatie, niet ook een vorm van ijdelheid[…]? Zijn de eigen gevoeligheden belangrijker [dan de wereldproblemen]?”

Conclusie
Ben ik geraakt? Zeker wel. Ben ik ook om? Nou, zo makkelijk heb je me niet… Maar ik ben aan het denken gezet, door Heino Falcke die niet wetenschap naast zijn geloof beoefent, maar vanuit het geloof, en die wetenschap zijn geloof laat versterken. Ik kan u van harte aanraden deze lezing eens te bekijken: bit.ly/protestantselezing2021