Kunstenares Josefien Alkema maakt een hedendaags getijdenboek. Dat doet ze niet alleen. Anderen zijn uitgenodigd om mee te werken aan dit project. Hiermee laat ze mensen op een creatieve wijze kennismaken met een oud gebruik uit de christelijke traditie. In dit artikel ga ik in op de achtergrond van dit lokale initiatief, hoe je kan participeren en op welke wijze je het proces of het resultaat kunt volgen.

Getijdenboeken
Een getijdenboek is een gebedenboek voor mensen buiten het klooster. Getijden zijn de gebedstijden in een klooster. Het getijdenboek geeft een eenvoudiger ritme, dat past bij een leven buiten het klooster. In de late Middeleeuwen was het getijdenboek het meest verbreide gebedenboek voor de privédevotie van leken.

De geïllustreerde getijdenboeken werden heel populair. Veel ervan zijn gemaakt voor rijke opdrachtgevers, in gespecialiseerde ateliers van kunstenaars en schrijvers, in de veertiende en vijftiende eeuw. De illustraties kregen een steeds grotere plaats in het boek. Het zijn deze schitterende miniaturen en de prachtige randen met bloemen, vlinders, vogels en vruchten, die deze middeleeuwse handschriften zo bijzonder maken.

Het unieke van de latere Nederlandse getijdenboeken is dat zij zijn geschreven in de volkstaal. Het is het meest gelezen Middelnederlandse boek geweest. De vertaling in het Nederlands is de grote verdienste van Geert Grote (1340-1384) en zijn beweging van de Moderne Devotie, een vernieuwingsbeweging die benadrukte dat een mens zijn eigen geweten moet volgen en zelf vorm kan geven aan zijn persoonlijke spirituele leven.

Hedendaags getijdenboek
Een getijdenboek werd in de middeleeuwen gebruikt voor persoonlijke contemplatie. Josefien vraagt zich af hoe dit er nu uit zou zien. Hoe vind je een moment van bezinning?

Volgens Josefien kun je via beeldend mediteren (zie kader) zo’n moment creëren. Kijk naar jezelf en je omgeving met aandacht en verwondering: alles is waardevol, kleine en grote dingen. In het (creatieve) maakproces word je gedwongen naar binnen te keren. Wat er in je omgaat kun je vertalen naar een beeld of handeling. Beelden geven ruimte aan je eigen gedachten en je innerlijke wereld. Het resultaat is niet belangrijk (alles is goed!), het doel is een moment van bezinning.

---

Beeldend mediteren volgens Josefien Alkema
"In een klooster zijn leefregels waarbinnen alles gebeurt. De regels gaan over hoe je kunt leven: met aandacht, dagelijkse dingen zijn net zo belangrijk als geestelijke zaken, in het nu, niet vooruitlopen op de toekomst, volhouden. De houding van een kloosterling kun je in je werk (ook als kunstenaar) goed gebruiken: werken in een ritme, geconcentreerd. Niet gericht op einddoelen en resultaten, maar op het werk zelf, bij jezelf blijven terwijl het werk al doende vorm krijgt. Dit zou je beeldend mediteren kunnen noemen. Om dit te ervaren heb ik vorig jaar een beeldend getijdenboek gemaakt.

“De oude getijdenboeken hebben een structuur, een indeling van de pagina die steeds hetzelfde is; je ziet de lijnen nog staan die zijn getrokken als hulplijn. Dit grid is de vaste structuur waarbinnen ik heb gewerkt. Het vaste grid van de pagina geeft je een kader en structuur, zoals de getijden van een klooster een indeling en ritme geven aan de dag.”

---

Dagdeel
Als deelnemer aan dit project laat je een bladzijde uit je leven zien. Met beelden, tekeningen, foto’s, collage, tekst en kleur maak je zelf een pagina van een beeldend getijdenboek. Als opdracht krijgen de deelnemers het volgende mee:

Maak een bladzij uit je leven,
verbeeld wat er in je omgaat.
Neem een moment rust en sta stil
bij jezelf en alles om je heen.
Geef aandacht, verwonder je, hou vol,
deel je dag.

Dag delen
Josefien verzamelt deze pagina’s en verwerkt ze in een nieuw kunstwerk, om een tastbaar en gedeeld moment van onverdeelde aandacht voor het leven te maken.

De ingestuurde pagina’s worden ‘ge-upcycled’. Dit betekent dat het origineel dat je instuurt niet herkenbaar zal blijven. Het wordt verknipt, verscheurd of versnipperd. Stukken en details worden gebruikt in een nieuw kunstwerk. De aandacht en momenten die door de deelnemers zijn verbeeld, worden in dit kunstwerk met elkaar verbonden: alle gedeelde ervaringen vormen samen een nieuw beeldend getijdenboek.

Door een eenheid te maken van alle bijdragen wil Josefien betekenis geven aan de verhalen en levens die verbeeld zijn. Dit sluit aan bij haar manier van werken de afgelopen jaren: van oude tekeningen nieuwe kunstwerken maken, de geschiedenis en de tijd zo opslaan en comprimeren in een werk.

Monnikenwerk
Op verschillende manieren is dit project te scharen onder monnikenwerk. Daarbij is het uiteindelijke resultaat niet belangrijker dan het proces. Allereerst het proces van alle deelnemers, maar ook het proces van wat er daarna gebeurt met de bijdragen. Nu heeft u de kans om Josefien aan het werk te zien tijdens het verwerken van alle bijdragen.

In de periode van mei tot juni 2021 kunnen mensen een pagina aanleveren. In juli en augustus zal Josefien in de kerk van Eenrum werken aan het getijdenboek. Dit is onderdeel van het kunstenaarsinitiatief Monnikenwerk. Ook zal zij een aantal dagen werken in het Museum Klooster Ter Apel. Voor zover mogelijk zijn bezoekers dan welkom om de kunstenares aan het werk te zien en deel te nemen aan het project. Kijk op www.josefienalkema.nl/dagdelen voor alle informatie over tijden en plaatsen.

Op 10 september 2021 vindt een presentatie plaats in samenwerking met Stadsklooster Groningen. Professor Corbellini, gespecialiseerd in de geschiedenis van lezen in premodern Europa, gaat dan nader in op de historische getijdenboeken. Josefien licht haar project toe en laat het resultaat zien. Omdat er vermoedelijk een klein gezelschap aanwezig kan zijn, zal deze presentatie online te volgen zijn. Houd daarvoor de website van Stadsklooster Groningen in de gaten: www.stadskloostergroningen.nl.

Een eerste overzicht van het project zal te zien zijn in de Andreaskerk van Westeremden, 8 t/m 24 september. Volgend jaar september is er een expositie van het project in Museum Klooster Ter Apel.

Deel je dag
Wilt u meedoen? Stuur dan een e-mail met uw adres naar info@josefienalkema.nl. Vervolgens ontvangt u een lege bladzijde met instructie. De pagina die u hebt gemaakt stuurt u terug in de bijgevoegde retourenvelop.