Bij nine-eleven waren geen vliegtuigen en terroristen betrokken. Het was een complot van de Amerikaanse overheid. Het moest ervoor zorgen dat president George Bush een excuus had oorlog te voeren in het Midden-Oosten. Vele Kazachen vertelden mij dat in 2001, toen ik in Alma-Ata woonde. “De Amerikanen zijn nooit op de maan geweest”, vertelde een ruimte-onderzoeker uit Maleisië mij daar, met wie ik bevriend raakte. “Dat hele mannetjes-op-de-maanverhaal werd in scène gezet om de Russen af te troeven.”

Ds. Pieter Versloot

“De Nederlandse overheid wil per se een landelijk 5G-netwerk. Ze heeft het coronavirus bedacht om de schadelijke straling ervan te verbloemen”, riepen volgers van ‘Viruswaarheid’ naar politici. Wat voor mensen geloven in complottheorieën?

Dagblad Trouw deed daar in samenwerking met Kieskompas in 2019 onderzoek naar. Volgens dat onderzoek is onder kiezers van de PVV, (voormalig) Forum voor Democratie en 50Plus het geloof in complottheorieën het grootst. Van de drie christelijke partijen zouden CU-stemmers het minst vatbaar zijn voor een samenzweringsdenken. Onder alle politieke partijen geven de zogenoemde ‘oudere jongeren’ tussen 45 en 54 jaar het makkelijkst toe aan complottheorieën. Als ‘oudere jongere’ behoor ik blijkbaar tot een risicogroep. Daar staat dan weer tegenover dat mensen met wat meer diploma’s iets minder vatbaar zouden zijn. Al geldt dat dan weer niet voor de voormalige FvD-stemmers.

De groep complotgelovigen is breder van samenstelling dan je zou denken. Het zijn sowieso geen gekkies of covidioten, zoals ze wel eens genoemd worden. Mensen als Jaron Harambam en Maarten Reijnder, die beiden over complotdenkers schreven, noemen overeenkomsten die in het algemeen wel van toepassing zijn:

            1. Ze hebben in een geweldig complexe wereldbehoefte aan helderheid en duidelijkheid. Complottheorieën zijn helder en begrijpelijk.

            2. Een complottheorie helpt je je slimmer te voelen dan anderen. Dat is ook aantrekkelijk: jij doorziet iets, wat al die andere kuddedieren, ‘sheeple’, niet doorhebben. (Sheeple: samentrekking van sheep en people.)

            3. Vaak staan complotdenkers wantrouwig tegenover gezagsinstanties.

            4. Een complottheorie biedt de mogelijkheid de werkelijkheid te vormen naar jouw beeld dat je ervan hebt, wat vaak leidt tot een tunnelvisie.

            5. Bij complotdenkers speelt angst een belangrijke rol. Ze vermoeden boze opzet juist bij instanties die je zou moeten kunnen vertrouwen. “Complottheorieën zijn de wereldbeschouwing van de machtelozen”, zei iemand eens.

Ook al zou een complotdenker gelijk hebben, dan werd hij er niet gelukkig van. Hij zou nog steeds in wantrouwen leven. Gelukkig zijn mensen die vertrouwen, volgens de psychoanalyticus Paul Verhaeghe. Daar weet de joods-christelijke traditie alles van.

Vorige week liep ik met een rouwende familie naar een graf in Hoogkerk. We hadden Psalm 23 beluisterd in de aula. Een psalm die mensen vergelijkt met schapen: sheeple die in vertrouwen op God als goede herder leven en sterven. Er was verdriet, er waren losse eindjes die nu eenmaal bij de complexiteit van het leven horen maar er was ook vertrouwen en hoop.