Het is alweer een aantal jaren geleden dat ik aanwezig was bij de uitvaart van een ‘geseculariseerde’ kennis van me. Alles wat maar met zijn gereformeerde afkomst te maken had, had hij achter zich gelaten. Maar tijdens deze uitvaart viel het mij voor het eerst op hoe vaak mensen, ondanks zijn geseculariseerdheid, een verband legden tussen zijn sterven en de hemel, waarbij ze dan vaak ook nog naar boven keken. Er zijn maar weinig woorden die zo’n grote invloed op onze geloofsbeleving en onze cultuur hebben als het woord hemel. De hemel hoort op de een of andere wijze bij ons. De plaats waar onze doden zijn?

Door de eeuwen heen had de hemel vooral een rol in de tegenstelling met de hel. Wie behouden wordt komt na dit aardse leven in de hemel, wie verloren gaat komt in de hel. Vanuit deze tegenstelling heeft het ontelbaren hoop gegeven, maar evenveel mensen angst ingeboezemd. De laatste decennia hebben we vooral oog gekregen voor de andere facetten van het Bijbelse woord hemel. Het fungeert vooral in beeldspraak als symbool of als metafoor.

De manier waarop wij naar de hemel kijken staat in verband met de plaats waar wij leven: de aarde. Hoe dan? De manier waarop de Bijbel spreekt over de hemel wordt bepaald door het wereldbeeld van de joodse auteurs van de bijbelboeken. En dat wereldbeeld is ontstaan door de, in vergelijking met onze tijd, beperkte waarneming. Wij zijn sterk bepaald door onze natuurwetenschappelijke kennis. Die had de bijbelse mens nog niet. De Bijbelse mens had nog geen vliegtuigen, geen raketten, om voorbij dat firmament te kunnen kijken. De gangbare opvatting was dat de aarde plat was. Simpel gezegd is de aarde in dat bijbelse wereldbeeld een platte schijf die op water drijft. Over de aarde heen ligt een soort koepel, het firmament. Voor de mensen de plaats waar de goden woonden. Maar alles voorbij dat firmament was voor de mensen een groot mysterie.

Dat was overigens voor de bijbelse auteurs geen wezenlijke kwestie. De hemel is voor hen niet de kwestie, niet de ruimte, waar je heen gaat als je sterft. Uitspraken in de Bijbel over de hemel zijn vooral geloofsuitspraken. Dergelijke uitspraken zeggen veel meer dan de letterlijke betekenis. De hemel verwijst naar iets anders dan naar water en lucht en wolken en allerlei andere verschijnselen aan het firmament. De hemel verbeeldt voor de bijbelse auteurs het verlangen, symboliseert de verborgenheden van het bestaan en geeft samen mét de aarde uiting aan dat verlangen. Aarde en hemel kunnen in die betekenis niet los van elkaar gezien en gedacht worden.

Toch staat er bij herhaling in de Bijbel dat God in de hemel woont. Maar als we goed lezen, dan ontdekken we dat de nadruk niet ligt op de hemel als locatie voor God. Beroemd zijn de woorden van Joeri Gagarin, de eerste mens in de ruimte, toen hij bij terugkeer op aarde zei dat hij God niet gezien had. Niet zo verwonderlijk, denk ik. In de Bijbel wordt het beeld van de hemel meer gebruikt als symbool of metafoor voor het karakter van God. God valt te typeren met de aanduidingen verlangen, verborgenheid, verhevenheid en goedheid.

De hemel staat voor het goede dat nu, maar ook in de toekomst, mens én aarde ten deel zal vallen. Zo spreekt Mattheüs graag over het koninkrijk der hemelen, in plaats van het koninkrijk van God. Wie een stem uit de hemel meent te horen, hoort de Godsstem. Die stem van God gaat niet zozeer over dat wat de hemel in petto heeft voor na het aardse leven, maar vooral voor de toekomstige mens op aarde.

Het woord hemel is in ons geloven enigszins beladen. Veel mensen denken bij de hemel aan het hiernamaals, het leven na dit leven. Dat er vooral andere betekenissen in de Bijbel opduiken is bij veel mensen onbekend. De symboliek van de hemel geeft ons de gelegenheid om veel meer thema’s aan de orde te stellen: geborgenheid, het anders-zijn van God, de verbinding tussen hemel en aarde. Vooral dat laatste is van groot belang. Wanneer de aarde écht aarde is naar Gods bedoeling, wordt de hemel als vanzelf zichtbaar op aarde.